مقدمه
خانواده اولین پایه گذارشخصیت ومعیارهای فکری انسان است که نقش بسیار مهمی درتعیین سرنوشت وآینده هرفرد دارد ( روانشناسی رشد،دکترحسن احدی،دکترنیکچهرمحسنی،۱۳۷۷).
همچنین شرایط خانوادگی موجب می شود تا یک خانواده به لحاظ اجتماعی ، اقتصادی ، جسمی و یا روانی از سلامت برخوردار باشد و یا ضعیف و آسیب پذیرباشد ، یکی از این شرایط فقدان پدر خانواده است به هردلیل اعم از طلاق یا مرگ ، و به پیوست آن تک والـد شـــدن خانـــواده (روانشناسی رشد، لوچیونی وسوتر: ۲۲۱).
زن سرپرست خانوار
( فقدان پدر و تنها شدن زن و سپس شکل گیری زنی به نام زن سرپرست خانوار )
درمیان اکثرجوامع ، پدر به عنوان اصلی ترین ومحوری ترین عضو خانواده ، مسئولیت سرپرستی خانواررابرعهده دارد و به همین دلیل پدیده بی سرپرستی دراغلب تعاریف با عنوان فقدان پدردرخانواده تعریف می شود ازطرف دیگر زن درقوانین ومقررات حقوقی ایران وظیفه ای درتامین نیازهای اقتصادی خانوار ندارد ومسئولیت مهم وی درتربیت نسل وفراهم سازی رشد وشکوفایی خانواده است اما با این وجود در سال های اخیر شاهد روند روبه رشد زنانی هستیم که به تنهایی مسئولیت زندگی خود را بر دوش می کشند و به عنوان زنان سرپرست خانوار در جامعه معرفی می شوند (بختیاری،۱۳۸۵: ۱۸۵ ) .
عامل اصلی خشم و اضطراب در زنان سرپرست خانوار
وظایف دشوار و متعددی که به اجبار به این زنان که اغلب مادرنیزهستند محول می شود ، فشارها و تنش های بیش از حد توان و ظرفیت به آنها وارد می کند که به مرور آنها را به سمت اختلالات روانی سوق می دهد ( ساندابرگ ، ۲۰۱۳ : ۱۳ ).
فقدان یک همراه درزندگی وفشارهای مالی نیزسهم بسزایی دراین اختلالات دارد باشد از جمله خشم و اضطراب ، این زنان ازنظرسلامت جسمی بیشتراز زنان دیگر احساس ضعف جسمانی وناتوانی دارند واین مشکل درجامعه شهری به ۵۹.۸٪ می رسد ، همچنین در ۶۰.۲٪ اززنان سرپرست خانوار ، احساس اضطراب ونگرانی از آینده و به پیوست آن خشم نیز وجود دارد (سازمان بهزیستی ، ۱۳۹۴).
پژوهش های دیگر در زمینه ء خشم و اضطراب زنان سرپرست خانوار
همچنین پژوهش های دیگری دراین زمینه وجود دارد : اصل ووکیلی ( ۱۳۹۶ ) پژوهش تحت عنوان بررسی کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار با میزان تاب آوری برمتغیرهای امیـدواری ، پرخاشگـــری ، ناکامــــی .
کانر و دیویدسون ( ۲۰۱۵ ) پژوهشی با هدف بررسی تاثیر تاب آوری و سلامت روانی بررضایت اززندگی با کاهش درهیجان های منفی آن .
ضرورت نوشتن این مقاله
چرا به این موضوع پرداختیم ؟
واقعه فقدان همسر( فقدان پدر) یک ترومای استرس زا است و آسیب پذیری افراد بخصوس زنان را دربرابر بیماری های جسمی و روانی دو چندان خواهد کرد و پیامدهایی چون فقر اقتصادی ، نقص سیستم ایمنی بدن ، مشکلات جنسی ، اختلالات خلقی ، اختلالات اضطرابی ، خشم ، سوء مصرف مواد وخودکشی ، تغییر درسبک زندگی وتصورازخود و تغییر در روابط اجتماعی و کاهش حمایت اجتماعی و کاهش عملکرد حرفه ای و شغلی را به دنبال خواهد داشت .
علاوه براین ها رفتار این دسته از زنان با فرزندان و با اطرافیان رفتاری پرازخشم و اضطراب است که تبعات بسیار ناگواری دارد درنتیجه آموزش تاب آوری به این زنان می تواند بسیار موثر و مفید باشد .
ضرورت آموزش تاب آوری
تاب آوری ، بازگشت به تعادل اولیه یا رسیدن به تعادل سطح بالاتر( درشرایط تهدید کننده ) است و ازاین رو سازگاری مثبت درزندگی را فراهم می کند وبه عنوان پیش آیند ، سطح بالاتری از تاب آوری را سبب شود ، همچنان پژوهش ها نشان داده است بین تاب آوری و کاهش خشم و اضطراب رابطه وجود دارد چرا که افراد تاب آور می توانند برانواع اثرات ناگــــــوار چیــــــــره شونــــد (Kobasa&Poukety,2002:840 ) .
آموزش تاب آوری برای همه افراد در یک جامعه نیاز ضروری است ، چرا که همه ی انسانها مدام با پدیده های متفاوتی مواجه می شوند که می تواند آنها را تحت تاثیر قرار دهد و خشمگین و مضطرب کند .
اثر آموزش تاب آوری بر طرحواره های بد و ناسازگار زندگی
دربیان این فرض می توانیم بگوییم ازآن جهت که طرحواره های بد وناسازگاراولیه و شرایطی بسیاردشوارمثل تنگدستی و تنها ماندن مدام ریشه تعبیر وقایع زندگی دربانوان اضطرابی و خشمگین است ، درنتیجه آموزشهای تاب آوری به واسطه شناختی که به افراد ازظرفیت هایشان و توانمندی ها ، نقاط ضعف و نقاط قوتشان به آنها می دهد ، درکمرنگ سازی طرحواره های ناسازگاراولیه وهمچنین شرایط سخت و سهمگین زندگی موثرواقع شود .
تاثیر اعتماد به نفس بر اضطراب و خشم زنان سرپرست خانوار
همچنین درفرایندهای شناختی بک این گونه بیان شده است که درافراد مضطرب اعتماد به نفس بسیارکم و احساس گناه زیاد است ، مطالعات نشان داده است ، زمانی که اعتماد به نفس و عزت نفس پایین باشد ناکامی به وفوراتفاق می افتد و انسان به آنچه می خواهد دست نمی یابد که این خود می تواند خشم را موجب گردد .
اثر آموزش تاب آوری در ایجاد اعتماد بنفس و مهارت حل مساله
آموزش های تاب آوری می تواند انسان را به خود واقف کند و شناخت دقیقی به دست دهد تا سبب کاهش تفکرمنفی ، احساس گناه و بی ارزشی و احساس ضعف و عدم توانمندی گردد .
در پژوهش حاضرعملا دیدیم که بانوان سرپرست خانوارمفهوم اعتماد به نفس و مهارت حل مسئله و تصمیم گیری صحیح را آموختند ودرپایان آموزش ها نظرآنها نسبت به مشکلات و مسائل زندگی به نحو مثبتی تغییریافت ، به کفایت اجتماعی پی بردند واستنتاج های غلط ذهنی وبرداشت های مبالغه آمیزدرمورد ناکامی ها تا حد قابل قبولی درآنها کاهش یافت و آموختند که ازبیش تعمیمی درمورد گرفتاری ها وسختی های زندگی دست بردارند .
آموزش تاب آوری براضطراب زنان سرپرست خانوار اثردارد
این بانوان با نگرانی ازاینکه به لحاظ فقدان شوهر هیچکس حتی حاضرنیست خانه اش را به آنها اجاره دهد و نگرانی های درونی وروحی ونیازهای عاطفی واحساسی یا اجتماعی ، همواره دررنج ودردی فزاینده سردرلاک تنهایی وغریبی خود دارند .
با توجه به این مشکلات و زخم هایی که برجسم وروح این زنان وارد آمده است ، آموزش تاب آوری بسیارچاره سازآمده است به طرزی که طی آموزش هایی که درهشت جلسه ء پی درپی داشتیم زنانی که درگروه آزمایش بودند به توانمندی های خویش واقف شده وتعریف دقیقی ازاعتماد به نفس وعزت نفس به دست آوردند ،.
آنان آموختند که تفاوت ترس و اضطراب درچیست وچگونه می توان براضطراب ها واقف وسپس برآنها فائق آمد ، این زنان درخودکارآمدی حل مسئله را آموختند که به جای این که ازترس مواجه شدن با مشکلات ومسائل صورت مسئله را پاک کرده ویا فرارکنند با مشکل مواجه شده وگام به گام به حل مرحله به مرحلهء مسائل خود وفرزندانشان بپردازند وتصمیماتی دقیق وآگاهانه اتخاذ کنند .
این موارد همگی درمحاسبات آماری ِ پیش آزمون درگروه کنترل و پس آزمون درگروه آزمایش به خوبی قابل مشاهده شده است ، یافته های این پژوهش با یافته های ترابی مومن وهمکاران (۱۳۹۶) ، اصل و وکیلی (۱۳۹۶) وکشاورز(۱۳۹۴) همسو می باشد ، که ازگروه آزمایش قبل ازآموزش تاب آوری وبعد ازآموزش تاب آوری نتایج متفاوتی به دست آمده است که نشان ازبهبود تاب آوری زنان سرپرست خانواردراضطراب ها ونگرانی می باشد ، همچنین با یافته های زارع ومهمان نوازان (۱۳۹۳) همسو می باشد که معتقدند داشتن امید ودلگرمی درزنان سرپرست خانوار درواقع می تواند مشکلات روحی ورفتاری آنها را کاهش دهد ، همچنین یافته های گلوریا واستینهارت (۲۰۱۴) وکانرودیویدسون(۲۰۱۵) نشان می دهد که تاب آوری درواقع میزان فشارهای روحی وروانی زنان سرپرست خانواررا کاهش می دهد زیرابه میزانی که زنان سرپرست خانواربیشتردرمحیط های تاب آوری قرارگیرند به همان میزان فشارروحی ـ روانی نا امیدی نگرانی ازآینده نداشتن هدف ، مشکلات مالی واحساسی آن ها کمترمی شد .
آموزش تاب آوری برخشم زنان سرپرست خانوار اثرگذار است
دومین هدف فرعی درپژوهش حاضرتعیین اثربخشی آموزش تاب آوری برخشم درزنان سرپرست خانواربوده است که برطبق نتایج به دست آمده ازفصل چهارم تایید شد ، یافته های اولیه پژوهش نشان داده است که بین میانگین های متعادل شدهء گروه آزمایش وگروه کنترل درپس آزمون ازنظر خشمگین بودن تفاوت معنی داری وجود دارد .
به این صورت که آموزش تاب آوری سبب کاستن قابل ملاحظه ای درمیزان عصبانیت بانوان سرپرست خانوار گروه آزمایش شده بود ، درنتیجه فرض پژوهشی مورد تایید قرارگرفت ، یافته های مطالعه پیش رو دراین زمینه به نوعی با یافته های احمدی ، شریفی درآمدی (۱۳۹۳) ، دوستی ، پورمحمدرضایی تجریشی ، غباری ، بناب(۱۳۹۳) ، علیزاده وهمکاران (۱۳۹۲)کاوه وهمکاران (۱۳۹۰) اکبری ومحمد زاده همسو می باشد .
درتبیین این یافته می توان گفت که درپژوهش حاضربحث درمورد منشاء خشم وارائه ء تکنیک های حل مسئله موجب کاهش خشم دانش آموزان شده است ، آگاه سازی وارائه روش های آرام سازی خشم وراهبردهای حل مسئله جهت دوری ازناکامی به پیشگیری و کنترل موقعیت های برانگیزانندهء خشم به طرزی آگاهانه وهمراه با کمترین ضررمنجرشده است .
همچنین دراین پژوهش طی دوره آموزشی تاب آوری زنان سرپرست خانواربه این آگاهی رسیدند که ازنظرشناختی دراشخاص عصبانی وتکانشوردرهرمرحله از پردازش اطلاعات اجتماعی ویا کلا پردازش محیط پیرامون خود مشکل دارند ورفتارآنها حاکی ازکینه توزی وعدم مهارت سازگارانه حل مسئله است وزمانی که ازنظرفیزیولوژی دچارانگیزش می شود به صورت تکانشی عمل می کنند .
درنتیجه پس ازیادگیری شیوه های متفاوت برخورد با مسئله ، حل مسئله بدون توسل به خشم ، اثربخشی آموزش تاب آوری درگروه آموزش نسبت به گروه کنترل به طرزمعناداری متفاوت شده است ویافته های پژوهش نشان داده است که بین میانگین متعادل شده گروه آزمایش وگروه کنترل درمرحلهء پس آزمون ازلحاظ کنترل خشم تفاوت معناداری وجود دارد .
دربیان این نتیجه با عنایت به تئوری کانرودیویدسون درسال ۲۰۰۳ می توانیم به ماهیت تاب آوری اشاره کنیم درواقع تاب آوری با افزایش عاطفه های مثبت وکاستن ازعاطفه ها و احساسات منفی ، خود ارزشمندی را افزون می کند ورویارویی با موقعیت سخت زندگی را آسان ترمی کند نتیجه بهزیستی روانشناختی را حفظ می کند ، درنهایت برنامه آموزش تاب آوری می تواند به زنان سرپرست خانوارکمک کند تا به رشد فردی خود ادامه دهند واحساس امیدواری وخوش بینی را دراین قشرازجامعه تقویت کند وبه زندگی آنان رنگی تازه ببخشد .
پیشنهاد محقق در مورد زنان سرپرست خانوار
- به زندگی زنان سرپرست خانواربیشتررسیدگی وتوجه شود
- مشاوره های روانشناختی فردی برای زنان سرپرست خانواربه شکل رایگان و روتین درنظرگرفته شود
- برنامه های کارآفرینی وتوانمند سازی اقتصادی ومالی باید ازتمهیدات اصلی دولت درجهت بهبود وضعیت زنان سرپرست خانوارباشد
- ایجاد مسکن ارزان قیمت ووام های بدون بهره دراختیاراین زنان قرارگیرد تا بتوانند سرپناهی داشته باشند وازاین رهگذردراجتماع به خود ارزشمندی برسند
- دولتمردان همواره بدانند انسانی که درتامین چهارنیازاصلی خود ، خوراک – پوشاک – مسکن ونیازهای عاطفی وروانی درگیرمشکل وناکامی است مستعد آنست که دست به هربزهی بزند تا خود را وارهاند وازساده ترین این رفتارهای نامانوس تن فروشی ودله دزدی و طفیلی شدن دراجتماع است
- خوبست درهمین جا به این موضوع توجه داشته باشیم که صرف آموزش پروتکل تاب آوری نمی توانیم انتظارمعجزه وبهترشدن حال روانی وجسمی و اجتماعی ِ زنان سرپرست خانوارویا فرزندانشان را داشته باشیم ، آموزش درکنارتوانمندی وکمک به این افراد معنا پیدا می کند ، فردی که نان شب وسرپناهی ندارد حرف های من ِ پژوهشگررا فقط گوش می دهد ودرافکارش بیهوده تلقی می کند ، مادری که فرزندش به خاطردورشدن ازواقعیت های تلخ زندگی معتاد و یا به دلیل فقربه فروش مواد مخدر روی آورده واکنون درچنگال قانون درزندان بسرمی برد هرگزکلاس های من برایش افاقه نمی کند لذا پی گیری مدام وکسب اطلاعات ازوضعیت زندگی این زنان وفرزندانشان توسط مراجع ذیصلاح الزامی است
- ومهم تراینکه قرارنیست همه ء مسائل وناکامی ها را به گردن عدم وجود همسر بیندازیم ، دختران وزنان جامعهء ما ، توانمندی ، یادگیری وآگاهی ازقابلیت های وجودی خود را ازکودکی باید بیاموزند ، خوشبختی تنها درگرو وجود یک مرد درزندگی نیست ، زنان سرپرست خانوار، فرزندانشان و تمام دختران وانسانها دردنیا باید بدانند که خود موجوداتی توانمند هستند و برای زندگی بهتر و سالم ترقرارنیست به یک مرد بیاویزند ، باید بدانند ازدواج آمیختن است نه آویختن ، شاید من وشما وهرزن متاهل دیگری دریک حادثه ء صدم ثانیه ای مثلا دریک تصادف به یک زن بیوه بدل شویم ، شاید روزی باشد که یک زن هیچ کس را نداشته باشد ( مانند حادثه زلزله ) ، اما اگرانسان ازکودکی آموخته باشد که تاب آورباشد و توانمندی های خود را پیدا وتقویت کند ، درتنهایی ویا با فرزندانش به سختی می افتد اما وامانده نمی شود ، درمانده و اسیردست هرموجود پلیدی نمی شود ، دراین راستا آموزش های فنی حرفه ای وعملی وهمچنین دروس علمی ویادگیری همواره مهم ترین نقش را درزندگی یک انسان دارد
- یادگیری تاب آوری تنها صرف یک قشرخاص نیست ، ما انسان ها چه مرد و چه زن همه باید یاد بگیریم تاب آورباشیم .
- حمایت های دولتی وتامین بودجه موثرجهت پژوهش وتحقیق مداوم ومکرردرمورد گروه هدف نیزازمهم ترین پیشنهادات می باشد .
- ومهم اینکه افراد مسئول ، مشکلات و مسائل درزیرساخت های فرهنگی واقتصادی و اجتماعی و روانی یک جامعه را به راحتی می توانند شناسایی کرده و درصدد درمان آن برآیند ، علت ازدواج های زودهنگام به دلیل فرارازخانواده ( چه برای پسروچه برای دختر) ، همچنین طلاق هایی که براساس فقر، اعتیاد ، ضعف جنسی ، بیکاری ، عدم بلوغ روانی ، مداخلات خانوادهء زوجین ، بروزافسردگی ها ، اضطراب و دلایلی که اگرمسئولین بخواهند ( اگربخواهند!) می توانند به راحتی طی برنامه مدون و دقیق شناسایی ، پیگیری و مرتفع کنند همچنین با اصلاح سیستم راه های جاده ای وارتقاء سطح ایمنی خودروها بعلاوه نظارت دقیق و کارآمد برترددها ( نه کمین کردن به قصد جریمه و کسب درآمد برای دولت ! …) که برای حفظ جان انسانها ازتصادفات جاده ای ویا درون شهری جلوگیری کنند ، همه می دانیم که درسال چه تعداد خانوارهای ایرانی براثرتصادفات بی سرپرست می شوند ، زنان بی همسرو فرزندان بی پدر! … ارتقاء سطح کیفی زندگی ازطریق آموزش ، ورزش ، تغذیه ، بهداشت فردی ، بهداشت روانی ، همراهی روانشناس و پزشک خانواده ، ایجاد امکانات درمانی رایگان یا حداقل ارزان قیمت و تامین بیمه و چشم اندازمناسبی ازآینده و افق دید مثبت نیز حداقل کاری است که دولتمردان و سیاستمداران می توانند برای افراد جامعه فراهم کنند تا از مرگ های نابهنگام ویا سکته ها و سرطان ها و دردهای بیشمار جلوگیری شود و خانواده ها درسطوحی مناسب ازآرامش زندگی کنند . انشا…
